De middeleeuwen: een periode van verval, stilstand en varkens die wroeten in de modder. Althans, dit is het beeld dat ik heb meegekregen van de middeleeuwen tijdens mijn middelbareschooltijd en mogelijk velen met mij. In de geschiedenisboeken wordt de periode van 500 tot 1500 maar al te makkelijk overgeslagen en wordt er gesuggereerd dat er zowel in de wereldse als in de nationale geschiedenis weinig gebeurd is in die duizend jaar. Juist daarom ligt mijn interesse al jaren bij deze ‘donkere’ middeleeuwen. Heeft de (westerse) wereld écht stilgestaan in deze periode? Als je het mij vraagt, zijn de middeleeuwen juist een periode van verandering. En dat is iets wat de tentoonstelling ‘Het jaar 1000’ in het Rijksmuseum van Oudheden ook duidelijk laat zien.

Verandering en verbinding

De tentoonstelling ‘Het jaar 1000’ gaat over de periode 900 tot 1100, met een focus op het millenniummoment in het jaar 1000. De bezoeker wordt meegenomen op een reis door het midden van de middeleeuwen in Nederland, waarbij ook gekeken wordt naar het landschap en de taal. Daarnaast reist de bezoeker af naar onder andere het Byzantijnse Rijk, Rome en China om erachter te komen hoe Nederland in verbinding stond met de rest van de wereld. De tentoonstelling toont een ander beeld van de middeleeuwen dan men mogelijk gewend is uit de geschiedenisboeken. Naast alledaagse voorwerpen zoals een paar schoenen, kammen en een schop, zijn er ook kostbare pronkstukken te bewonderen die fonkelen en stralen in het licht. De gevarieerde verzameling aan objecten in deze tentoonstelling is bijzonder, omdat het de materiële cultuur van deze periode weerspiegelt en van allerlei verschillende kanten belicht. Alle tentoongestelde stukken staan in het teken van verbinding: verbinding tussen mensen, tussen gebieden en tussen de wereldlijke en kerkelijke macht. Ze laten zien dat de tiende en elfde eeuw worden gekenmerkt door verandering, rijkdom, macht en connecties.

Voorafgaand aan de tentoonstelling

Een tentoonstelling zoals ‘Het jaar 1000’ ontstaat niet zomaar, er gaat een onderzoeksproject aan vooraf dat meerdere jaren in beslag neemt. Van september 2022 tot en met januari 2023 heb ik als stagiaire meegewerkt aan dit onderzoeksproject onder leiding van Annemarieke Willemsen, conservator van de collectie Middeleeuwen in het Rijksmuseum van Oudheden. In dit blog geef ik je graag een kijkje in de voorbereidingen van de tentoonstelling door de ogen van een stagiaire.

Op het moment dat ik mij aansloot bij het team van ‘Het jaar 1000’ waren de voorbereidingen al een paar jaar bezig. Het team werd geleid door Annemarieke Willemsen en bestond verder uit assistent-conservator Raphaël Rijntjes en stagiairs Floor en Pleun die beiden al enige tijd meedraaiden in het team. De lijn van de tentoonstelling stond grotendeels vast, de lijst met objecten was goed gevuld en een deel van de bruikleenaanvragen was al verstuurd. Ondanks dat er al veel gedaan was, hebben we als team niet stilgezeten. De wekelijkse teamvergaderingen vormden de kern van onze bezigheden, omdat we elkaar tijdens deze vergaderingen een update gaven van onze bevindingen en samen konden kijken naar het grotere geheel.

Gedurende mijn stage hebben we ons als team gefocust op het uitbreiden en verdiepen van onze kennis van de periode 900 tot 1100. Elk teamlid ging met specifieke onderwerpen aan de slag, vaak gericht op een bepaald thema of objecttype. Vele van de thema’s en objecten die in de tentoonstelling voorbijkomen of te zien zijn, zijn tijdens deze fase de revue gepasseerd. De stapels boeken in onze kantoren gaven een mooie weerspiegeling van de diversiteit van ons onderzoek. Op de tafel van Floor lagen bijvoorbeeld boeken over de literaire geschiedenis van Japan, terwijl er bij Raphaël boeken te vinden waren over architectuur in Nederland. Zelf heb ik (onder andere) onderzoek gedaan naar kammen, cameeën en kometen - uiteenlopende onderwerpen die allemaal op hun eigen manier een plekje in de tentoonstelling hebben gekregen.

Kammen, cameeën en kometen

Aan het begin van mijn stage kreeg ik de vraag om uit te zoeken of er in de eigen collectie van het Rijksmuseum van Oudheden kammen uit de tiende en/of elfde eeuw te vinden waren. Voor een aantal weken ben ik in de eigen collectie en in de literatuur gedoken. Na grondig onderzoek naar de maakwijze en verschillende types van middeleeuwse kammen constateerde ik dat er in de eigen collectie bijna geen kammen zijn die aan deze omschrijving voldoen. Met één uitzondering: een eenzijdige enkelvoudige kam gemaakt van ivoor, die mogelijk ook gebruik werd als versiering voor in het haar. De decoratieve puntcirkels zien we op kammen uit de middeleeuwen veel terug. Dit object is in de tentoonstelling te zien, samen met een aantal kammen uit collecties van andere musea.

Een ander onderwerp waar ik mij voor deze tentoonstelling in heb verdiept, zijn cameeën. Dit zijn kleine edelstenen waarop een afbeelding wordt weergegeven door middel van een uitgesneden reliëf. Deze edelstenen werden verwerkt in sieraden of gebruikt als versiering op objecten. In 2022 heeft het Rijksmuseum van Oudheden de collectie cameeën van Derek Content gekocht, bestaande uit meer dan 400 cameeën, en een aantal van deze cameeën zijn afkomstig uit de tiende en elfde eeuw. Deze zijn te bewonderen in de tentoonstelling in de zaal met objecten uit het Byzantijnse Rijk.

Aan het einde van de tentoonstelling zijn door middel van projecties verschillende hemelverschijnselen weergegeven op de sterrennacht van 31 december 999. Er werd door vele mensen geloofd dat bij het aanbreken van het jaar 1000 ook de Apocalyps, de terugkomst van Jezus, plaats zou vinden. Gedurende de jaren voorafgaand aan het jaar 1000 werden er overdag en ’s nachts voortekenen van deze Apocalyps gezien aan de hemel en deze verschijnselen zijn destijds beschreven in geschriften. Student Bruno Schalekamp van de Universiteit Utrecht heeft verschillende bronnen gelezen van rond het jaar 1000 om erachter te komen welke natuurverschijnselen er voorkwamen in deze periode. Op basis van zijn bevindingen heb ik in de laatste weken van mijn stage een aantal hemelverschijnselen van na 975 geselecteerd, zodat deze verwerkt konden worden in de projecties. Eén van deze hemelverschijnselen is hoogstwaarschijnlijk de komeet Halley, die in 989 in verschillende delen van Europa en Azië te zien is geweest.

Door mee te werken aan het onderzoeksproject voor ‘Het jaar 1000’ en de diverse onderwerpen waar ik mij in heb verdiept, is mijn beeld van de middeleeuwen, en in het bijzonder de periode 900 tot 1100, bijgesteld en verbreed. Het woord ‘middeleeuwen’ doet mij niet langer alleen denken aan varkens en modder, maar ook aan meertaligheid, de vakkundigheid van ambachtslieden en rijkversierde objecten. Het is heel bijzonder dat een tentoonstelling focust op deze periode en mijn hoop is dat het de bezoekers nieuwe inzichten zal geven. Ga daarom mee op reis door het midden van de middeleeuwen en laat je verwonderen door alle objecten en de verhalen die zij vertellen in ‘Het jaar 1000’!