Bakkumse bollenboer en amateurarcheoloog Herman Zomerdijk (1947-2014) verzamelde duizenden metalen objecten. Hij zocht de Noord-Hollandse akkers, duinen en stranden af met zijn metaaldetector. Zijn waardevolle collectie schetst een bijzonder beeld van de regio Kennemerland door de eeuwen heen, van de oudheid tot aan de 21e eeuw. Vooral de middeleeuwen en de (vroeg)moderne periode komen hierin naar voren. Een selectie van Zomerdijks vondsten is momenteel te bezichtigen in een speciale vitrine in het Archeologiemuseum Huis van Hilde te Castricum. In 2021 schreven wij, Mink van IJzendoorn en Peter Buis, in samenwerking met het Huis van Hilde een uitgebreid naslagwerk van de collectie Zomerdijk.

Als een van de eerste Nederlandse detectorzoekers verzamelde Zomerdijk decennialang, voornamelijk binnen de regio Kennemerland, metalen artefacten die van grote archeologische waarde bleken. Zijn unieke vondstencollectie werd in 2012 bij wijze van hoge uitzondering aangekocht door de provincie Noord-Holland. Zomerdijk werkte op zorgvuldige wijze, verkocht of ruilde zo goed als nooit vondsten en noteerde in veel gevallen heel secuur de precieze vindplaats en vondstomstandigheden. Archeologiemuseum Huis van Hilde huist de collectie, waar het ten dele tentoongesteld is en waar de rest van het materiaal veilig opgeborgen ligt in het provinciaal depot. Het is daar beschikbaar voor verder wetenschappelijk onderzoek.

Herman Zomerdijk met metaaldetector zoekend op het strand. Foto: Henk Honing.

Bestudeerd, beschreven en nu ook ontsloten

Het Huis van Hilde stelde ons in staat om de collectie uitgebreid te bestuderen. Het resultaat van dat onderzoek is nu eindelijk gepubliceerd binnen de reeks Noord-Hollandse Archeologische Publicaties getiteld Kennemerland in metaalvondsten: het levenswerk van detectorzoeker Herman Zomerdijk. De publicatie is voor iedereen online te raadplegen.[1]

De publicatie, die is onderverdeeld in twee delen, beschrijft aan de hand van vele muntvondsten de monetaire geschiedenis van Noord-Holland en illustreert aan de hand van diverse gebruiksvoorwerpen de sociale, culturele, economische en militaire geschiedenis van de regio.

In de vaste tentoonstelling van Huis van Hilde zijn bijna 30 vondsten, vooral munten, uit de collectie van Zomerdijk opgenomen. Misschien wel het meest bijzonder zijn de munten uit de 8e en 9e eeuw, gevonden in Bakkum-Noord. Deze stammen uit de tijd van de kerstening en de aanwezigheid van de Noormannen. Sinds 15 december 2021 is een speciale vitrine in Huis van Hilde gewijd aan de vondsten van Zomerdijk, te zien in de museumwinkel die gratis toegankelijk is.

Kaart van de regio Kennemerland. Voor een deel van de collectie Zomerdijk is de precieze vindplaats bekend.

Vooral veel (post-)middeleeuws lood, tin, brons, zilver en goud

De collectie bestaat uit zo’n 3000 objecten. De vondsten schetsen een beeld van ruim twee millennia aan munt- en geldcultuur in Noord-Holland, alhoewel het grootste deel dateert tussen de (late) middeleeuwen en het heden. Culturele en commerciële banden met andere regio’s in de Lage Landen en met omringende landen zoals Engeland, Duitsland, Frankrijk en zelfs Portugal zijn zichtbaar. Ook is de opkomst van de Hollandse graafschappen en de daarbij behorende munten te zien.

Andere vondsten tonen het ‘gewone’ leven van de Hollander door de eeuwen heen. De voorwerpen komen uit allerlei tijden en contexten. Deze zijn onder te brengen in categorieën zoals industrie, handel, religie, oorlog en het alledaags leven van de boer(in). Uit al deze categorieën en meer zijn metalen objecten terug te vinden in het boek en in de tentoonstelling. Zomerdijk heeft zeer uiteenlopende objecten in de Noord-Hollandse bodem teruggevonden, van bronzen grape-voetjes (een type middeleeuwse kookpot) en tinnen pelgrimsinsignes tot loden musketkogels en zilveren schoengespen.

Foto’s en uitgebreide omschrijvingen van de metaalvondsten zijn terug te vinden in de catalogus van de publicatie.

Munten en penningen

Een groot deel van de collectie Zomerdijk bestaat uit numismatische objecten (munten en penningen) van de Romeinse periode tot de nieuwe tijd. Aan de hand van de munten wordt de Noord-Hollandse en Nederlandse muntgeschiedenis in bredere zin zichtbaar. Deze numismatische verzameling varieert van een Romeinse denarius uit 82 v. Chr. en een vroegmiddeleeuwse Engelse styca (725-900 n. Chr.) tot laatmiddeleeuwse Hollandse penningen uit de tijd van Floris V (1256-1296 n. Chr.). Later, gedurende de nieuwe tijd is de weerslag van de Tachtigjarige Oorlog in de munten te zien en komen ‘modernere’ munten op, zoals de stuiver, leeuwendaalder en gulden.

Vooral munten van de vindplaats Doornduyn in Bakkum zijn bijzonder en een belangrijke aanwinst voor de Noord-Hollandse archeologie. Een aantal van de muntvondsten uit Doornduyn leidden zelfs tot verder archeologisch (proefsleuven)onderzoek om een beter inzicht in de aard van deze vindplaats te krijgen. De vondsten die door Zomerdijk op deze vindplaats zijn aangetroffen, in het bijzonder de styca’s uit Northumbrië (een regio in het huidige Engeland) doen sterk vermoeden dat er Vikingen actief zijn geweest in dit Nederlandse gebied.

Overige metaalvondsten

Zomerdijk heeft ook veel andere vondsttypen gedaan. Deze objecten laten veel verschillende aspecten van het dagelijkse leven zien op het platteland en in steden, van ambacht, handel en kleding maar ook van vermaak, geloof en strijd, zoals lakenloodjes, zilveren keelknopen, hondenpenningen, een dolkfragment en oorlepels.

Wat vertellen deze vondsten ons over het archeologische verleden van Kennemerland en Noord-Holland in bredere zin? Het is duidelijk dat de meerderheid van de metalen artefacten dateert tussen de late middeleeuwen en de nieuwe tijd. Slechts een zeer gering aantal kan met zekerheid worden gedateerd in de vroege middeleeuwen. Romeinse en oudere (prehistorische) vondsten zijn nagenoeg afwezig. De niet-numismatische artefacten uit deze collectie geven het leven van alledag weer, maar vertegenwoordigen soms ook grotere historische ontwikkelingen. Deze gebruiksvoorwerpen hebben uiteenlopende functies in een veelheid van omstandigheden: van huishoudens tot slagvelden, van het erf van de boer(in) tot de markthal van kooplieden en de werkplaats van de smid. Deze ‘objectbiografieën’ zijn soms heel typisch voor Noord-Holland, maar soms passen ze ook goed in het algemenere beeld van de (materiële) cultuur van Nederland of zelfs Europa. Samen geven deze artefacten een complex beeld van het boeiend verleden van Noord-Holland.

Een voorbeeld van een vondstcategorie die ons een bijzonder inkijkje verleent in het laatmiddeleeuws leven is die van de (pelgrims)insignes. Over deze voorwerpen is relatief veel bekend. Pelgrimsinsignes werden gedragen tijdens pelgrimstochten. Het gaf de drager status en daarmee toegang tot aalmoezen of onderdak bij kloosters en andere barmhartigheidsinstellingen. Na afloop van de pelgrimstocht dienden deze insignes als herinneringen, souvenirs, van deze tocht die voor de gelovigen van grote religieuze betekenis was. In de collectie Zomerdijk zitten twee van deze religieuze insignes. Ze zijn gemaakt van lood- en tinlegeringen en dateren tussen ca. 1300 en 1400. Het ene pelgrimsinsigne heeft een crucifixvorm met een beeltenis van Christus en het andere heeft de vorm van een dubbele zesster.

Laatmiddeleeuwse pelgrimsinsigne van lood, met een afbeelding van Jezus aan het kruis. Circa 1300-1400.

Collectie Zomerdijk: eindproduct van een dankbare samenwerking

Kortom, deze metaalvondsten verzameld door Herman Zomerdijk en de daarop gebaseerde publicatie vormen een belangrijke aanvulling op ons beeld van de geschiedenis en archeologie van Noord-Holland en vooral Kennemerland. De collectie en publicatie zijn verder het bewijs van een dankbare en productieve samenwerking tussen de provincie Noord-Holland, het museum Huis van Hilde, de lokale (amateur)archeologie en Universiteit Leiden.

English summary

Bulb farmer and amateur archaeologist Herman Zomerdijk (1947-2014) from Bakkum collected thousands of metal objects during several decades. He searched the fields, dunes and beaches of North Holland with his metal detector as one of the first in the Netherlands. His valuable collection paints a unique picture of the Kennemerland region through many ages, from Antiquity to the 21st century. The Middle Ages and the periods after are particularly prominent herein. A selection of the finds of Zomerdijk is currently on display in Huis van Hilde Archeology Museum in Castricum. In 2021 Huis van Hilde published an extensive reference work of the Zomerdijk collection, written by Mink van IJzendoorn and Peter Buis.

[1] De provincie Noord-Holland beheert de Noord-Hollandse archeologische collectie en zij bewaart en exposeert deze collectie in Archeologiemuseum Huis van Hilde in Castricum. Om de provinciale collectie breed toegankelijk te maken voor zowel de wetenschap als het publiek verschijnt er regelmatig een uitgave in de reeks Noord-Hollandse Archeologische Publicaties. De reeks omvat rapporten, publieksboeken en brochures over uitgevoerde archeologische opgravingen en onderzoek aan de Noord-Hollandse collectie. De publicatie over de Zomerdijk-collectie is nummer 11 in de reeks. Alle publicaties, met uitzondering van de publieksboeken, zijn online te raadplegen.

© Mink van IJzendoorn, Peter Buis and Leiden Medievalists Blog, 2022. Unauthorised use and/or duplication of this material without express and written permission from this site’s author and/or owner is strictly prohibited. Excerpts and links may be used, provided that full and clear credit is given to Mink van IJzendoorn, Peter Buis and Leiden Medievalists Blog with appropriate and specific direction to the original content.