Podcasten over de 'donkere eeuwen': een terugblik op middeleeuwse toestanden
Seizoen twee van de podcast ‘Middeleeuwse toestanden’ komt eraan! Een mooi moment om terug te blikken op het eerste seizoen en vooruit te kijken naar wat het aankomende seizoen te bieden heeft.
Donkere eeuwen?
In de Nederlandstalige podcast ‘Middeleeuwse toestanden’ interviewen we elke aflevering een Leidse mediëvist om een populaire mythe over de Middeleeuwen te ontkrachten – of in elk geval flink te nuanceren. Want, de middeleeuwen waren duistere eeuwen, toch? Nou... Eigenlijk is dat de overkoepelende mythe die we met de podcast proberen te ontkrachten. Het waren namelijk ook dynamische tijden, met veel innovaties, culturele bloei, intellectuele ontwikkelingen en meer. Hoewel de middeleeuwer in veel opzichten heel anders was dan wij, zijn er ook genoeg overeenkomsten tussen de moderne mens en onze middeleeuwse voorganger. Zoals de, om voorbeelden uit de podcast aan te halen, de omgang met ouderdom, of de ‘trend’ van plantaardig eten.
In de eerste introductieaflevering stellen co-presentatoren Marlisa den Hartog en Jip Barreveld zich voor en bespreken zij ‘wat’ de Middeleeuwen zijn en wanneer die begonnen en eindigden. Die vraag is niet eenvoudig te beantwoorden. In tegenstellig tot het populaire beeld blijken er geen harde scheidslijnen te zijn tussen de Oudheid, de Middeleeuwen en de Moderne Tijd. Het idee van de Middeleeuwen als donkere ‘tussenperiode’, licht Marlisa toe, is vooral een beeld dat in de late Middeleeuwen zelf bedacht is om de eigen tijd te duiden. Toch is dat idee daarna nooit helemaal verdwenen, in veel moderne media worden de Middeleeuwen nog altijd afgebeeld als een sombere, vieze, en gewelddadige periode. Als mediëvisten laten we graag zien dat het werkelijke beeld van deze tijd veel gevarieerder, kleurrijker en interessanter is!
Een afbeelding uit de stripserie 'Van nul tot nu' die zogenaamd een middeleeuwse stad afbeeldt. De website tvtropes.org gebruikt de term ‘Dung Ages’, voor dit soort representaties in media van de Middeleeuwen als een smerige, modderige, en armoedige tijd. Zie: https://tvtropes.org/pmwiki/pm...
Middeleeuwse powervrouwen
Het stereotype idee is dat in de Middeleeuwen alle macht aan mannen toebehoorden. Het is waar dat in principe de Middeleeuwse samenleving een patriarchale samenleving was. Toch zijn er genoeg voorbeelden te vinden van machtige vrouwen die, ondanks alle obstakels, toch politieke macht in handen hadden. Samen met Margreet Brandsma hebben we het over koningin Margarete I van Denenmarken (1387-1412), die steeds als regentes werd verkozen toen achtereenvolgens haar vader, echtgenoot en zoon stierven.
Daarmee was zij in praktijk de vorstin over een uitgestrekt gebied van Groenland, IJsland, Noorwegen, Zweden, Finland en Denenmarken. Maar ook andere machtige middeleeuwse vrouwen passeren de revue, zoals Margareta van Bourgondië, Jacoba van Beieren en Isabella van Portugal.
Vegetariër in vastentijd
Een ander populair beeld is van middeleeuwers die zich graag begaven op banketten met een overvloed aan vlees. Ook dit beeld kan bijgesteld worden. Ook toen al was er, net als nu, een trend om plantaardig te eten. Alleen ging het toen, naast wellicht economische redenen, vooral vanuit een religieus motief. Zeker tijdens de vastentijd was het de bedoeling om vlees te laten staan vanuit devotie voor God. Ook werd vlees geassocieerd met de vleselijke lusten. Genoeg redenen dus, zelfs voor middeleeuwers met een grote beurs, om af en toe vlees over te slaan. Martine van Haperen deelde met ons een inkijkje in de plantaardige keuken van toen. Net zoals wij vleesvervangers kunnen vinden in de schappen van de supermarkt, zo experimenteerde de middeleeuwer met plantaardige alternatieven zoals amandelmelk, notenboter, notenroomkaas en zelfs nepeieren.
Amandelen in Tacuinum Sanitatis (Wenen, cod.Vindoboniensis 2396), via coquinaria.nl.
Middeleeuwse leeftijdsverwachting
Nog een mythe: in de middeleeuwen stierven mensen jong. Dit misverstand komt met naarmate door de hoge kindersterfte, waardoor de gemiddelde leeftijd een stuk lager uitviel. Dit geeft een vertekend beeld, aangezien de middeleeuwse mens best oud kon worden wanneer hij of zij de eerste kwetsbare levensjaren eenmaal had overleefd. Zo horen we in een interview met Thijs Porck een verhaal over de monnik Egbert, die de rijpe leeftijd van 90 jaar bereikte.
Uit Oudengelse literatuur komt een dubbele houding naar ouderdom naar voren. Aan de ene kant werden oude mensen opgehemeld als wijs, blijkens vele anekdotes over oude wijze mannen en vrouwen die cultuur van vroeger doorgaven. Tegelijkertijd werd ouderdom, met de bijbehorende lichamelijke aftakeling, gezien als een voorproefje op de hel. Net als nu was er dus een bepaalde ambivalentie in hoe men over ouderdom nadacht, in die zin verschilde de middeleeuwer niet eens zo heel veel van ons.
En verder! Een tipje van de sluier
Na seizoen een waren we nog lang niet klaar met middeleeuwse mythes, dus gelukkig komt er een vervolg! Met dank aan een beurs van Young Academy Leiden kunnen we deze winter terug de studio in duiken voor nog vier afleveringen voor seizoen twee. Mette Langbroek neemt het stokje over van Marlisa als co-presentator.
Met Claire Weeda praten we over etnische diversiteit (er waren wel degelijk mensen van kleur in middeleeuws Europa). Met Peter Alexander Kerkhof hebben we het over het Oudnederlands: van hem leren we dat ‘Hebban olla vogala’ niet het oudst bekende Nederlands is. Integendeel: al vanaf de zevende eeuw n.Chr. zijn er enkele schriftelijke overleveringen van het vroegste Nederlands. Niet iedereen op het platteland was arm: Met Frans Theuws spreken we over de rijkdom van boeren in vroegmiddeleeuws Gallië. En middeleeuwse gebouwen waren niet allemaal kil en duister: met Elizabeth den Hartog gaan we het hebben over de kleurrijke architectuur van kerken en kastelen.
Een kijkje achter de schermen: interview met Peter Alexander Kerkhof voor seizoen twee.
Uiteraard zijn er nog veel meer mythes die we zouden kunnen behandelen. De meest bekende, natuurlijk: men dacht dat de wereld plat was, toch? En natuurlijk: in de middeleeuwen was iedereen toch vies? Er valt genoeg te bespreken over middeleeuwse wetenschap, hygiëne en veel meer. Heb jij nog ideeën voor mythes die we zouden kunnen behandelen? We horen het graag van je, wie weet komt er ooit nog een derde seizoen!
Maar voor nu: seizoen een van Middeleeuwse Toestanden kun je al vast terug luisteren op Soundcloud, Google Podcasts en Spotify.
Middeleeuwse Toestanden is tot stand gekomen met financiële hulp van Facultair Impactfonds Leiden en Young Academy Leiden, en is geproduceerd door Jip Barreveld, Marlisa den Hartog, Mette Langbroek, Tatum Meijer en Thijs Porck. Muziek door Martine Mussies.